Бұл аз болғандай, 2010 жылы 237 суицид оқиғасы тағы
тіркеліпті. Сонда, он екіде бір гүлі ашылмаған жасөспірімдер өздерін
өздері неліктен өлімге қияды? Өмірден неге безеді? Оларды бұған
итермелеген не? «Ел аман, жұрт тынышта» талай ата-ананы зар жылатып,
бауыр еті баласынан айырып жатқан суицид дегеннің өзі не?
Жасөспірімдерді мезгілсіз «жағадан» алатын, айтып келмейтін бұл -
қандай тажал? Суицидтің себебі мен салдары қандай? Міне, бұл сан
мыңдаған ата-ананы, тіпті еліміздің әрбір тұрғынын толғандырып та,
ойландырып та жүрген мазасыз сауалдар екені хақ. Сондықтан да бүгін біз
адамның жандүниесін кірпік қағысынан байқай білетін, адам жанын
тереңнен түсінетін психологтардың пікірін білуге асықтық. Сондай-ақ
қоғам қайраткерлері мен заңгерлердің суицид туралы көзқарастарын бере
отырып, ой түйгенді жөн санадық. Гүлмира ЕСІМБАЕВА, Мәжіліс депутаты: -
Соңғы уақытта жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсау фактісі етек алып
барады. Ең ауыры сол, суицид қазіргі уақытта бір ғана отбасының
қайғысына ғана емес, ауқымы үлкен қоғамдық кеселге айналып отыр.
Сондықтан да жақында бір топ Мәжіліс депутаты Үкіметке сауал жолдап,
осынау маңызды мәселеге барынша назар аудару қажеттігін сұрадық. Бұған
себеп болған нәрсе, егер мәселенің статистикалық жағына келсек, біздің
елімізде күні бүгінге дейін суицидті нақты есепке алу толық жолға
қойылмаған көрінеді. Өйткені осы дертке қарсы күресетін нақты бір
ұйымдасқан шара жоқ. Білім министрлігі өзінше, Ішкі Істер министрлігі
өзінше жеке мәлімет жинауда. 2009 жылы еліміз бойынша 260 жасөспірім
өзіне-өзі қол салып, фәнимен қоштасқан. Бұл аз болғандай, 2010 жылы 237
суицид оқиғасы тіркеліпті. Қолға түскен ресми статистикаға қарасақ,
суицид оқиғасы барлық облыстарда азаймай отыр. Мысалы, Шығыс Қазақстан
облысында 30 шақты жасөспірім өмірмен қош айтысса, Қарағанды, Оңтүстік
Қазақстан, Ақмола, Ақтөбе облыстарының әрқайсысында соңғы жылдың
өзінде ғана 20-дан астам оқушының өзіне-өзі қол салғандығын жасыруға
болмайды. Осы мәселемен айналысатын халықаралық ұйымның дерегіне
үңілсек, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мүшесі болып табылатын
Қазақстан жасөспірімдердің өлімі (суицид) бойынша Ресейден кейін
екінші орында көрінеді. Суицидтің көлемі соңғы жылдардың өзінде жеті
пайызға өсіпті. Осылайша, көршілес Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан
тәрізді елдермен салыстыра қарағанда, Қазақстанда жастардың
өзіне-өзі қол жұмсау деңгейі өте жоғары болып тұр. Бұған тағы бір
дәлел, Қазақстан әлемдегі 193 мемлекеттің ішінде суицид бойынша үшінші
орында тұр. Мұндай дерек тек жекелеген отбасын, тіпті қоғамды ғана
емес, ел Үкіметін де терең ойландыруы тиіс. Бала біздің болашағымыз
емес пе?! Тағы бір айтарым, «суицид екен» деп ол туралы жаңалықтарды
жерден жеті қоян тапқандай телеарналардан үсті-үстіне берудің қажеті
шамалы. Өйткені жасөспірімдерге мұның пайдасынан гөрі, зияны көбірек.
Керісінше, шағын ақпаратты көрген оқушы суицидтің атынан «үркетіндей»
етіп берген жөн. Әйтпесе қайсыбір телеарналар мұндай оқиғаларды басқаша
ракурста беруді әдетке айналдыруда. Міне, біз осыған тоқтау салуымыз
керек. Тағы бір маңызды нәрсе, мектепте жұмыс істеп жүрген ұстаздар
қауымының әсте үндемейтін, «мылқау» оқушының да тілін таба білуге
үйренгені жөн. Білім беру саласында ұстаз үшін бұл - басты бағыттың бірі
болуы керек. Жалпы, суицид деген суық әрекеттен жасөспірімдерді аулақ
ұстау үшін барлық ауылдар мен қалаларда тегін спорт секциялары мен алуан
түрлі үйірмелерді көптеп ашып, оған оқушыларды жаппай тарту қажет.
Осылайша суицид туралы немесе бөтен пиғылды ойлауға оқушылардың шамасын
келтірмеуге тырысу керек. Өмірдің өзі көрсеткендей, бос уақыты көп оқушы
кейде жаман нәрсеге үйірсек келеді. Ұстаздар да, ата-аналар да осы
жағын батыл ойлануы тиіс. Ал Үкімет бұл бағытта кешенді шараны қолға
алғаны абзал.
Жарас СЕЙІТНҰР, психология ғылымдарының кандидаты: -
Маман ретінде айтар болсам, ең алдымен жасөспірім оқушылар арасында
суицидтің орын алуына телеарналар арқылы апта, тіпті күн сайын шектеусіз
көрсетіліп жатқан, кейіпкерлері алуан түрлі әдістермен өлім құшатын
шетелдік фильмдердің көбейіп кетуі ықпал етуде. Өйткені мектеп жасындағы
оқушы әсершіл, көргенін қайталауға бейім тұрады. Бұл жерде, ата-ана мен
ұстаздың тәрбиесі мықты болуы тиіс. Бұл - бір! Екіншіден, елімізде
қаптап кеткен компьютер клубтары немесе үйдегі компьютер жасөспірімнің
санасын улаған үстіне улай түсуде. Өйткені осындағы үрейлі фильмдерді
былай қойғанда, алуан түрлі сайтан сайттардың баланы өзіне әп-сәтте
тартып алатыны даусыз. Оның үстіне мұндай сайттардың
қайсыбіреулерінің егер өмірден түңіліп жүрсең, еш қиындықсыз о дүниеге
аттанып кетуге болатындығын оп-оңай-ақ, жілік-майын шағып
түсіндіретінін қайтерсіз?.. Ал мұндай сайтқа кірген баланың жүйкесі
әп-сәтте уланып шығатыны және ондай жасөспірімнің кез келген нұсқауды
өзі арқылы «сынақтан» өткізуге дайын тұратыны белгілі. Бұл - өте
қауіпті! Сонда, бұдан құтылудың жөні бар ма? Әрине, бар! Ол үшін ел
Үкіметі немесе Ақпарат және байланыс министрлігі телеарналардағы
қажетсіз фильмдерді ысырып тастап, сайтан сайттарды жасөспірімдер аша
алмайтындай қатаң шара қабылдауы қажет. Олардың орнына ұлттық сипатқа
сай фильмдерді көрсеткен абзал. Өкінішке қарай, әзірге бұған бас
«ауыртып» жатқан ешкім жоқ. Ең өкініштісі міне, осы!
Жанділда ЖАҚЫПОВ, Халықаралық құқық қорғау орталығының президенті, кәсіби заңгер: -
Бүгінгі күні қайсыбір мектептерде жоғары сынып оқушылары төменгі сынып
оқушыларынан ақша талап етіп, егер ақшаны дер кезінде әкеп бермесе
«счетчикке» отырғызып, әлгі баланың мазасын алатынын жасыруға болмас.
Ал бейкүнә жасөспірім болса, әлгілердің қысымына шыдамай «бүйткен өмір
бар болсын» деп қыл арқанға қол салып, өмірмен қоштасады. Соңғы уақытта
мұндай оқиғалар жер-жерде көбейіп кетті. Мұндай жағдайлар студенттер
арасында да кездесуде. Қалай десек те, бүгінгі күні суицид -
жасөспірімдердің өзін-өзі өлтіруі қоғамдық айықпас ауруға айналып
барады. Бұл мәселе ҚР Қылмыстық кодексінің 101-бабында (өзіне-өзі қол
жұмсау) арнайы қарастырылған. Жалпы, суицид орын алған жағдайда оның
себептері мен салдарын мұқият талдап, жан-жақты қарау керек. Ең
бастысы, бұл бағыттағы сараптамалық тергеу жұмыстарын барынша байыппен
жүргізген жөн. Мұндай істе шалағайлыққа жол беруге болмайды.
Мысалы, Ішкі істер басқармаларында, Мемлекеттік тергеу комитетінде,
одан соң Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Тергеу департаментінде жұмыс
жасаған кезімде менің өзіне-өзі қол жұмсау оқиғаларына қатысты
бірсыпыра істерді тергеуіме тура келді. Сонда мұндай оқиғалардың
себеп-салдарының бір-біріне тіпті де ұқсамайтынын байқадым. Мысалы,
Ресейдің құқық қорғау саласында түрмеде орын алған алуан түрлі
жағдайлар болды. Бірде-бір жасөспірім өзінің көзін өзі ойып алып, сол
арқылы түрме әкімшілігіне наразылығын білдіргісі келді. Тергеу
барысында оның мұндай суицидтік қадамға «егер көзімді ойып алсам,
жазадан құтыламын, сөйтіп, түрмеден босап шығамын» деп ойлауы себеп
болған. Керісінше, ол бұрынғы жазасына тағы да бірнеше жылды «жамап»
алды. Ал ҚР Қылмыстық кодексінің 101-бабында әлдебіреуді өзіне-өзі қол
жұмсап, суицидке мәжбүр еткен күдіктіні үш жылға дейінгі мерзімге бас
бостандығынан айыру белгіленген. Егер ересек адам мұндай жағдайға
кәмелетке толмаған жасөспірімді мәжбүрлеген жағдайда онда күдікті 5
жылға темір тордың ар жағына жөнелтіледі. Ата-ана көп қайғылы жағдай
орын алған соң, бала өлімінің себебін қарастырып жатпай-ақ, «жабулы
қазанды жабулы күйінде» қалдыруға тырысады. Қайғы жамылған ата-ананың
«өлер бала өлді, қылмысты қаузағаннан балам тіріліп келе ме?» деп
адамшылық мәселені алға қоюы, әрине, өкінішті. Мұндай жағдайда
жергілікті құқық қорғау органдары оқиғаның анық-қанығын анықтап, кінәлі
адамның заң алдында жазалануына ықпал етуі тиіс. Бұл әрбір құқық
қорғаушының тұрғындар алдындағы басты парызы, қызметке адалдық ретінде
қарастырылуы тиіс. Қорыта келе айтарым, отбасы - жасөспірім тәрбие
алатын алтын бесік. Демек, әрбір жасөспірім өзі өмірге келген отбасында
өмір сүрудің мәні мен маңызын жан-жақты түйсініп, сезініп өсуі тиіс.
Мұндай тәрбие көрген баланың талай жас өмірді жалмаған суицид деген
тажалдан әсте аулақ жүретіні ақиқат. Ал балаларды бақытты азамат етіп
тәрбиелеу, бұл - ата-ана алдындағы басты парыз болуы тиіс!
Суицид түрлері: Шетелдік
ғалымдардың пікірінше, суицидтің үш түрі бар көрінеді. Оның біріншісі -
шынайы суицид. Мұндай жағдайда адам өмірден түңіледі, үнемі көңілсіз
жүреді. Өмір сүрудің мән-маңызын жоғалтады. Ақыры өзіне-өзі қол
жұмсауға бел байлайды. Екіншісі - жариялы суицид. Әдетте, мұндай жолды
таңдағандар өлместен бұрын өлгісі келетіндігіне өзгелердің назарын
барынша аударуға бейім тұрады. Мәселен, біреумен ренжіссе болғаны
қолына суық қару немесе арқан-жіп ала жүгіріп, «өлем» деп өзгелерді
үрейлендіргісі келетіндер осы топқа жатады. Ал үшінші бір түрі -
жасырын, яғни құпия суицид. Бұған барғандар өзіне-өзі қол жұмсаудың
жақсы еместігін, абырой әпермейтінін жақсы түсінеді. Алайда оларға
тірлікте кездескен қиындықтан шығатын жол жоқ болып көрінеді. Бұған
көпшілігінде нашақорлар мен ішімдікке салынып кеткендер дайын
тұрады.
Суицидті зерттеп жүрген мамандардың пікірінше,
дүниежүзінде әрбір 20 секунд сайын бір адам өзіне-өзі қол жұмсайды екен.
Тіпті жылына 1 миллион адам өзін ажалға қиып, шамамен 20 миллион тұрғын
өмірмен мәңгілікке қоштасуға әрекет жасайды. Сорақысы сол, бұлардың 8
мыңы - қазақстандықтар екен. Ал бұл дегеніңіз, республика бойынша сағат
сайын бір адам өз еркімен өмірмен қоштасады деген сөз. Назар аударарлық
бір нәрсе, Қазақстанда адам өлтіргендерге қарағанда, өз-өзін өлтіруге
бейім тұратындардың саны әлдеқайда көп көрінеді. Ал енді халықаралық
анықтама қызметінің дерегіне жүгінсек, 1950 жылдан бергі кезеңде суицид
оқиғасы 60 пайызға өсіпті. Міне, осы дерек-дәйектердің өзі соңғы уақытта
суицид оқиғасының дүниежүзінің түкпір-түкпірінде жаңбырдан кейінгі
саңырауқұлақтай қаптап кеткенін байқатса керек.
Дерек-дәйек: Суицид
деген термин ХVІІ ғасырда пайда болған. Алайда ХVІІІ ғасырдың ортасына
дейін мұндай ұғым қоғамда кеңінен пайдаланылмаған. Бірақ бертін келе ХХ
ғасырдың алғашқы кезеңінен бастап тұрғындардың өзіне-өзі қол жұмсауы
етек ала бастаған. Міне, осы кезде ғылымда «суицидология» (суицид туралы
ілім) атты дербес зерттеу саласы қалыптасты.
Бұдан
біраз жыл бұрын Алматы облысында жасөспірімдер арасында орын алған үш
суицид оқиғасын жан-жақты тексерген комиссия үш оқиғаның орын алуына
отбасындағы түсінбестік, әл-ауқаттың, тұрмыстың төмендігі, ата-ананың
ажырасуы сынды тұрмыстық жайлардың басты себеп болғандығын анықтады.
Сөйтіп, мамандар «оқиғаның орын алуына баласының басына түскен
тауқыметті көре тұра оған мән бермеген ата-ана кінәлі» деген пайымдама
жасады. Ал жақында Алматыдағы мектептердің бірінде оқитын жасөспірім
қарындасына: «Папа-мамамның тілін алып жүр. Мені қорадан табасыңдар!»
деп тілдей хат жазып қалдырып, өзінің о дүниеге аттанып кеткенін
ескерсек, талай ой көкейді мазалайды. Десек те суицидтің залалы мен
зардабын жасөспірімдерге түсіндіруде әлі де кемшін тұстарымыз көп
сыңайлы. Қалай дегенімізбен, бүгінде қоғамдық дертке айналған суицидпен
күресті жаппай жүргізу қажет-ақ. Сіз қалай ойлайсыз, көкірек-көзі ояу
оқырман? Біз сіздердің хаттарыңызды күтеміз.